Van Kerk naar Theater
Wie had 200 jaar geleden kunnen bedenken dat de katholieke kerk die men toen in het historische Bergen op Zoom bouwde eens de functie zou krijgen van een sfeervol theater met ruim 600 zitplaatsen. Deze wonderbaarlijke transformatie leverde diverse grote architectuurprijzen op en vormde een belangrijke bijdrage tot de culturele ontwikkeling van de markiezenstad.
Na een bouwproces van vijf jaar volgde in 1829 de inzegening van de Heilige Maagdkerk aan de Grote Markt in Bergen op Zoom. Deze nieuwe kerk was voor de katholieke bewoners van het oude stadscentrum. De protestanten hadden de veel grotere Gertrudiskerk aan de overkant van het marktplein in gebruik. Anderhalve eeuw later konden daar eindelijk de katholieken hun kerkdienst houden en kreeg De Maagd een heel ander publiek. Als monumentale stadsschouwburg werd het gebouw de parel van de markiezenstad.
Bouwstijl
Het kerkgebouw van de H. Maagd is voor velen een typisch voorbeeld van de “Waterstaatsstijl”, kenmerkend voor de eerste helft van de 20e eeuw. Deze naam is ontstaan doordat ingenieurs van het ministerie van Waterstaat in die tijd de ontwerpen maakten of controleerden voor eventuele rijkssubsidies.
Een betere benaming is Neoclassicisme, de eindfase van het Classicisme, een bouwstijl geïnspireerd op de Griekse en Romeinse oudheid. Typerend voor deze stijl is de nadruk op de voorgevel, die in tegenstelling tot de rest van het gebouw vrij massief is. Binnen in de kerk zijn er in de loop van de jaren diverse verfraaiingen aangebracht, zoals een schitterend hoogaltaar, een monumentaal orgel, glas-in-loodramen en decoratieve wandschilderingen. Zo veranderde Pastoor Muskens langzamerhand het sobere interieur in een kleurig geheel.
Jarenlange discussies over de kerkvoorzieningen in de binnenstad hadden als resultaat dat de protestante Grote Gertrudiskerk in gebruik werd genomen door de katholieke parochie en dat de Heilige Maagdkerk dienst ging doen als schouwburg.
Vorstelijke opening
In Bergen op Zoom werd in de laatste kwart eeuw van 1900 de behoefte aan een stadsschouwburg steeds groter, vooral na de verdwijning van diverse zaalvoorzieningen in de binnenstad. De plannen om een bestaand gebouw hiervoor te bestemmen kregen vastere vormen.
Intussen was de Heilige Maagdkerk niet meer in gebruik. Diverse mogelijkheden voor herbestemming werden onderzocht. Het gemeentebestuur wilde het gebouw eerst afbreken en in plaats daarvan een theateraccommodatie bouwen. Toen de regering dit plan afwees, startte men een onderzoek naar de mogelijkheid om de kerk te transformeren tot stadsschouwburg.
Onno Greiner / Martien van Goor Architecten BV te Amsterdam maakte een ontwerp voor de restauratie, verbouw en inrichting. De spectaculaire werkzaamheden, op de voet gevolgd door de landelijke media, werden in 1990 voltooid. Prinses Margriet deed op 30 augustus van dat jaar de officiële opening van Stadsschouwburg De Maagd.
Harmonie van oud en nieuw
Aan de buitenkant is De Maagd nog steeds de robuuste “Waterstaatskerk”, een witgepleisterd gebouw met een markant torentje, dat het stadsbeeld van Bergen op Zoom domineert. Het kruis is inmiddels vervangen door een vergulde bol: de kerk is theater geworden. De entree - die vroeger afgesloten was met een groot smeedijzeren hek - nodigt nu de mensen uit om binnen te komen, dankzij het ontwerp van André Volten met uitwaaierende traptreden. Binnen wordt de bezoeker warm onthaald in ruimten, waarin de bewaarde elementen van de vroegere kerk de sfeer bepalen.
De Maagd is een monumentaal gebouw waarin niet alleen culturele evenementen plaatsvinden maar ook zakelijke gezelschappen een vorstelijke ontvangst krijgen. De bezoeker die De Maagd voor het eerst betreedt kan zich alleen maar verwonderen hoe succesvol de transformatie van kerk tot theaterruimte tot stand is gebracht, zonder dat men de oorspronkelijke structuur van het monument geweld aandeed. Overal in het gebouw voelt de bezoeker zich vriendelijk opgenomen in een weldadige harmonie van oud en nieuw. Op subtiele wijze herinneren met liefde gerestaureerde elementen als kapitelen, zuilen, beschilderingen en glas-in-loodramen aan de oorspronkelijke bestemming. Dit alles gecombineerd met alle comfort en moderne theatertechnieken maakt De Maagd nu tot een unieke locatie, waarin de meeste voorstellingen, concerten en andere activiteiten kunnen plaatsvinden. Grotere en kleinere zalen en foyers, door galerijen en entresols met elkaar verbonden, vormen een decor waar als vanzelf een gezellige dwarreling van mensen ontstaat.
Transparantie was een belangrijk uitgangspunt voor architect Onno Greiner. Zien en gezien worden heeft in de stadsschouwburg vele dimensies. Vanuit de Arenafoyer, opgezet als een amfitheater, heeft men een overzicht over wel vier verdiepingen, vanuit de Torenbar kijkt men uit op het oude stadhuis. De Kapitelenzaal in de nok dankt zijn naam aan de prachtige kapitelen van de zuilen die onder in de benedenfoyer hun voet hebben.
De grote theaterzaal heeft ruim 600 zitplaatsen. Dankzij de hoefijzervorm met balkons rondom heeft deze ruimte een intiem karakter. Ook in deze zaal zijn de oude kerkelementen duidelijk zichtbaar. In de zijbeuken valt het licht via de glas-in-loodramen naar binnen, waar alle zuilen bewaard gebleven zijn, behalve de twee die moesten wijken voor de toneeltoren. Als het achtertoneel (in de voormalige absis) bij het toneel betrokken wordt zijn de prachtige muurschilderingen van Joan Colette zichtbaar.
Tenslotte zijn er nog de artiestenfoyer (voorheen het zanglokaal), de decoraanvoer (voorheen de sacristie), de stemkamer en orkestbak onder het toneel, de vele kleedkamers, de tickebalie voor verkoop aan de zaal, de kantoren en de horeca- en technische faciliteiten. Alle verschillende ruimten van theater De Maagd hebben hun eigen charme en verrassingen. Ze zijn zowel apart als in combinatie te gebruiken en bieden een unieke entourage voor de meest uiteenlopende activiteiten.
Internationale allure
De Maagd is inmiddels een ontmoetingsplaats van internationale allure. Bezoekers uit vele landen hebben de charmes van het theater ontdekt. Dat geldt in eerste plaats voor de artiesten en het publiek, maar daarnaast is het gebouw een waar Mekka voor achitecten. De spectaculaire transformatie van kerk naar theater leverde verschillende grote architectuurprijzen op. De prijs toegekend door de Bond van Nederlandse Architecten, de Brabantse Monumentenprijs, de nominatie voor de Europeese monumentenprijs (Europa Nostra) met als resultaat de tweede prijs; dit alles droeg bij tot de kosmopolitische uitstraling van De Maagd.